Бөлшек-рационал теңдеулерді шешу тәсілдері

()

Бөлшек-

Бөлшек-рационал теңдеулерді шешу барысында әрқашан бөлшектің бөлімі 0-ге тең бола алмайтынын ескеру қажет.

Бөлшек-рационал теңдеулердің шешу мынадай қадамдардан тұрады:

  1. Мүмкін н (ММЖ) анықтау;
  2. Бөлшек-рационал теңдеуді бүтін рационал теңдеуге келтіру (Ол үшін теңдіктің екі жағын бірдей бөлшек бөліміндегі өрнектердің ең кіші ортақ еселігіне көбейту қажет);
  3. Шыққан теңдеуді шешу;
  4. ММЖ сәйкес емес түбірлерін алып тастау.

3.29. Теңдеуді шешіңіз: $\dfrac{4 x^2-7 x-2}{x^2-5 x+6}=0$.

Шешуі

$$\left\{ {\begin{array}{*{20}{l}}{4{x^2} – 7x – 2 = 0,}\\{{x^2} – 5x + 6 \ne 0;}\end{array}\quad } \right.\left\{ {\begin{array}{*{20}{l}}{{x_1} = – \frac{1}{4},\quad {x_2} = 2,}\\{x \ne 2,\quad x \ne 3}\end{array}\;} \right.\quad x = – \frac{1}{4}$$

Жауабы: $\left\{ { – \dfrac{1}{4}} \right\}$.


3.30. Теңдеуді шешіңіз: $\dfrac{3(9 x-3)}{9 x-6}=2+\dfrac{3 x+1}{3 x-2}$.

Шешуі

$$\frac{{3(9x – 3)}}{{9x – 6}} = 2 + \frac{{3x + 1}}{{3x – 2}};\quad \text{ММЖ: } x \ne \frac{2}{3}$$ $$\frac{{9x – 3}}{{3x – 2}} = 2 + \frac{{3x + 1}}{{3x – 2}}$$ $$9x – 3 = 6x – 4 + 3x + 1$$ $$9x – 3 = 9x – 3$$ $$0 \cdot x = 0$$ $$x \ne \frac{2}{3}.$$

Жауабы: $x \ne \dfrac{2}{3}.$


3.31. Теңдеуді шешіңіз: $\dfrac{\left(x^2+35\right)^2}{\left(x^2-49\right)^2}=\dfrac{144 x^2}{\left(49-x^2\right)^2}$.

Шешуі

$${\left( {\frac{{{x^2} + 35}}{{{x^2} – 49}}} \right)^2} = {\left( {\frac{{12x}}{{{x^2} – 49}}} \right)^2},\quad \text{ММЖ: } x \ne \pm 7$$ $$\left[ {\begin{array}{*{20}{l}}{\frac{{{x^2} + 35}}{{{x^2} – 49}} = \frac{{12x}}{{{x^2} – 49}},}\\{\frac{{{x^2} + 35}}{{{x^2} – 4}} = – \frac{{12x}}{{{x^2} – 49}};}\end{array} \Rightarrow } \right.\left[ {\begin{array}{*{20}{l}}{\frac{{{x^2} – 12x + 35}}{{{x^2} – 49}} = 0}\\{\frac{{{x^2} + 12x + 35}}{{{x^2} – 49}} = 0}\end{array}\;} \right. \Rightarrow $$ $$ \Rightarrow \left[ {\begin{array}{*{20}{l}}{{x^2} – 12x + 35 = 0}\\{{x^2} + 12x + 35 = 0}\end{array}} \right. \Rightarrow \left[ \begin{array}{l}{x_1} = 5,\quad {x_2} = 7,\\{x_3} = – 5,\quad {x_4} = – 7.\end{array} \right.$$ ММЖ-ға сәйкес $x= \pm 5$ түбірін аламыз.

Жауабы: $x= \pm 5$


3.32. Теңдеуді шешіңіз: $\dfrac{3}{x}+\dfrac{33}{x^2-11 x}=\dfrac{x-4}{x-11}$.

Шешуі

$$\frac{3}{x} + \frac{{33}}{{{x^2} – 11x}} = \frac{{x – 4}}{{x – 11}},\quad x \ne 0,\,x \ne 11.$$ $$\frac{3}{x} + \frac{{33}}{{x(x – 11)}} – \frac{{x – 4}}{{x – 11}} = 0$$ $$3(x – 11) + 33 – x(x – 4) = 0$$ $$7x – {x^2} = 0,$$ $${x_1} = 0\, -\text{ бөгде түбір} $$ $${x_2} = 7.$$

Жауабы: $\left\{ 7 \right\}$


3.33. Теңдеуді шешіңіз: $\dfrac{{x + 1}}{{x + 3}} + \dfrac{{10}}{{{x^2} + x – 6}} = \dfrac{4}{{x – 2}}$.

Шешуі

$$\frac{{x + 1}}{{x + 3}} + \frac{{10x}}{{\left( {x + 3} \right)\left( {x – 2} \right)}} – \frac{4}{{x – 2}} = 0 \quad \text{ММЖ: } x \ne -3, x \ne 2.$$ $$\left( {x + 1} \right)\left( {x – 2} \right) + 10x – 4\left( {x + 3} \right) = 0$$ $${x^2} + 5x – 14 = 0$$ $${x_1} = 2\, – \,\text{бөгде түбір}$$ $${x_2} = – 7.$$

Жауабы: $\left\{ -7 \right\}$


3.34. Теңдеуді шешіңіз: $\dfrac{1}{{4x + 8}} = \dfrac{{20x + 1}}{{4{x^2} – 16}} – \dfrac{{7 – 5x}}{{{x^2} – 4x + 4}}$.

Шешуі

$$\frac{1}{{4\left( {x + 2} \right)}} – \frac{{20x + 1}}{{4\left( {x – 2} \right)\left( {x + 2} \right)}} + \frac{{7 – 5x}}{{{{\left( {x – 2} \right)}^2}}} = 0,\quad \text{ММЖ: } x \ne \pm 2$$ $${\left( {x – 2} \right)^2} – \left( {20x + 1} \right)\left( {x – 2} \right) + \left( {7 – 5x} \right)\left( {4x + 8} \right) = 0$$ $$39{x^2} – 23x – 62 = 0$$ $$b = a + c\quad \left( { – 23 = 39 – 62} \right),$$ $${x_1} = – 1,\quad {x_2} = \frac{{62}}{{39}}.$$

Жауабы: $\left\{ { – 1;\,\dfrac{{62}}{{39}}} \right\}$




Көбейткіштерге жіктеу тәсілі


3.35. Теңдеуді шешіңіз: $\dfrac{3-x}{x^2+2 x-3}=\dfrac{9-3 x}{3 x^2-2 x-5}$.

Шешуі

$$\frac{{3 – x}}{{{x^2} + 2x – 3}} – \frac{{3(3 – x)}}{{3{x^2} – 2x – 5}} = 0$$ $$(3 – x)\left( {\frac{1}{{{x^2} + 2x – 3}} – \frac{3}{{3{x^2} – 2x – 5}}} \right) = 0$$ $$(3 – x) \cdot \frac{{3{x^2} – 2x – 5 – 3{x^2} – 6x + 9}}{{\left( {{x^2} + 2x – 3} \right)\left( {3{x^2} – 2x – 5} \right)}} = 0$$ $$(3 – x) \cdot \frac{{ – 8x + 4}}{{(x + 3)(x – 1)(3x – 5)(x + 1)}} = 0,\quad x \ne \pm 1,\,x \ne – 3,\,x \ne \frac{5}{3}.$$ $$\left[ {\begin{array}{*{20}{l}}{3 – x = 0,}\\{ – 8x + 4 = 0;}\end{array}\quad } \right.\,\left[ {\begin{array}{*{20}{l}}{x = 3,}\\{x = \frac{1}{2}}\end{array}} \right.$$

Жауабы: $\left\{ {\dfrac{1}{2};\,3} \right\}$.


3.36. Теңдеуді шешіңіз: $3\left(x+\dfrac{1}{x^2}\right)-7\left(1+\dfrac{1}{x}\right)=0$.

Шешуі

$$3\left( {x + \frac{1}{{{x^2}}}} \right) – 7\left( {1 + \frac{1}{x}} \right) = 0,\quad \text{ММЖ: } x \ne 0.$$ $$3x\left( {1 + \frac{1}{{{x^3}}}} \right) – 7\left( {1 + \frac{1}{x}} \right) = 0$$ $$3x\left( {1 + \frac{1}{x}} \right)\left( {1 – \frac{1}{x} + \frac{1}{{{x^2}}}} \right) – 7\left( {1 + \frac{1}{x}} \right) = 0$$ $$\left( {1 + \frac{1}{x}} \right)\left( {3x – 3 + \frac{3}{x} – 7} \right) = 0$$ $$\left( {1 + \frac{1}{x}} \right)\left( {3x + \frac{3}{x} – 10} \right) = 0$$ $$\left[ {\begin{array}{*{20}{l}}{1 + \frac{1}{x} = 0,}\\{3x + \frac{3}{x} – 10 = 0;}\end{array}} \right. \Rightarrow \left[ {\begin{array}{*{20}{l}}{\frac{1}{x} = – 1,}\\{3{x^2} – 10x + 3 = 0;}\end{array}} \right. \Rightarrow \left[ {\begin{array}{*{20}{l}}{x = – 1,}\\{{x_1} = \frac{1}{3},\,{x_2} = 3.}\end{array}} \right.$$

Жауабы: $\left\{ { – 1;\,\dfrac{1}{3};\,3} \right\}$.


3.37. Теңдеуді шешіңіз: $\dfrac{1}{x-1}-\dfrac{1}{x-2}=\dfrac{1}{x-3}-\dfrac{1}{x-4}$.

Шешуі

$$\frac{1}{{x – 1}} – \frac{1}{{x – 2}} = \frac{1}{{x – 3}} – \frac{1}{{x – 4}},$$ $$\quad \text{ММЖ:} \,\,x \ne 1,\,x \ne 2,\,x \ne 3,\,x \ne 4.$$ $$\frac{1}{{x – 1}} + \frac{1}{{x – 4}} = \frac{1}{{x – 2}} + \frac{1}{{x – 3}}$$ $$\frac{{x – 4 + x – 1}}{{(x – 1)(x – 4)}} = \frac{{x – 3 + x – 2}}{{(x – 2)(x – 3)}}$$ $$\frac{{2x – 5}}{{(x – 1)(x – 4)}} = \frac{{2x – 5}}{{(x – 2)(x – 3)}}$$ $$(2x – 5)\left( {\frac{1}{{(x – 1)(x – 4)}} – \frac{1}{{(x – 2)(x – 3)}}} \right) = 0$$ $$(2x – 5) \cdot \frac{{{x^2} – 5x + 6 – {x^2} + 5x – 4}}{{(x – 1)(x – 2)(x – 3)(x – 4)}} = 0$$ $$(2x – 5) \cdot \frac{2}{{(x – 1)(x – 2)(x – 3)(x – 4)}} = 0$$ $$2x – 5 = 0$$ $$x = 2,5.$$

Жауабы: $\left\{ {2,5} \right\}$.


3.38. Теңдеуді шешіңіз: $\dfrac{1}{x-1}+\dfrac{2}{x-2}+\dfrac{3}{x-3}=\dfrac{6}{x+6}$.

Шешуі

$$\frac{2}{{x – 2}} + \frac{3}{{x – 3}} = \frac{6}{{x + 6}} – \frac{1}{{x – 1}},$$ $$\text{ММЖ:} \quad x \ne 6;\,x \ne 1;\,x \ne 2;\,x \ne 3.$$ $$\frac{{5x – 12}}{{{x^2} – 5x + 6}} = \frac{{5x – 12}}{{{x^2} + 5x – 6}}$$ $$\left( {5x – 12} \right)\left( {\frac{1}{{{x^2} – 5x + 6}} – \frac{1}{{{x^2} + 5x – 6}}} \right) = 0$$ $$\left( {5x – 12} \right) \cdot \frac{{{x^2} + 5x – 6 – {x^2} + 5x – 6}}{{\left( {{x^2} – 5x + 6} \right)\left( {{x^2} + 5x – 6} \right)}} = 0$$ $$\left( {5x – 12} \right)\left( {10x – 12} \right) = 0$$ $${x_1} = 2,4;\quad {x_2} = 1,2.$$

Жауабы: $\left\{ {1,2;\,2,4} \right\}$.




Жаңа айнымалы енгізу әдісі

3.39. Теңдеуді шешіңіз: $\dfrac{x^2+2}{3 x-2}-\dfrac{3 x-2}{x^2+2}=\dfrac{8}{3}$.

Шешуі

$$\frac{{{x^2} + 2}}{{3x – 2}} – \frac{{3x – 2}}{{{x^2} + 2}} = \frac{8}{3},\quad x \ne \frac{2}{3}.$$ $$a = \frac{{{x^2} + 2}}{{3x – 2}}$$ $$\frac{{3x – 2}}{{{x^2} + 2}} = \frac{1}{a}$$ $$a – \frac{1}{a} = \frac{8}{3}$$ $$3{a^2} – 8a – 3 = 0$$ $${a_1} = 3,\quad {a_2} = – \frac{1}{3}$$ $$\left[ {\begin{array}{*{20}{l}}{\frac{{{x^2} + 2}}{{3x – 2}} = 3,}\\{\frac{{{x^2} + 2}}{{3x – 2}} = – \frac{1}{3};}\end{array}} \right. \Rightarrow \left[ {\begin{array}{*{20}{l}}{{x^2} – 9x + 8 = 0,}\\{3{x^2} + 3x + 4 = 0;}\end{array}} \right. \Rightarrow \left[ \begin{array}{l}{x_1} = 1,{\quad}{x_2} = 8,\\\text{шешімі жоқ.}\end{array} \right.$$

Жауабы: $\{1 ; 8\}$.


3.40. Теңдеуді шешіңіз: $\dfrac{x^2+2 x+3}{x}-\dfrac{6 x}{x^2+2 x+3}=5$.

Шешуі

$$\frac{{{x^2} + 2x + 3}}{x} – \frac{{6x}}{{{x^2} + 2x + 3}} = 5,\quad \text{ММЖ: } \, x \ne 0.$$

Жаңа айнымалы енгіземіз: $a=\dfrac{x^2+2 x+3}{x}$.

Мынадай теңдеу аламыз:

$$a – \frac{6}{a} = 5$$ $${a^2} – 5a – 6 = 0$$ $${a_1} = – 1,\quad {a_2} = 6$$ $$\left[ {\begin{array}{*{20}{l}}{\frac{{{x^2} + 2x + 3}}{x} = – 1,}\\{\frac{{{x^2} + 2x + 3}}{x} = 6}\end{array}} \right. \Rightarrow \left[ {\begin{array}{*{20}{l}}{{x^2} + 3x + 3 = 0,}\\{{x^2} – 4x + 3 = 0}\end{array}} \right. \Rightarrow \left[ \begin{array}{l}\text{шешімі жоқ},\\{x_1} = 1,\quad {x_2} = 3.\end{array} \right.$$

Жауабы: $\{1 ; 3\}$.


3.41. Теңдеуді шешіңіз: $\dfrac{1}{x(x+6)}-\dfrac{1}{(x+3)^2}=-\dfrac{9}{20}$.

Шешуі

$$\frac{1}{{x(x + 6)}} – \frac{1}{{{{(x + 3)}^2}}} = – \frac{9}{{20}},\quad \text{ММЖ: } x \ne 0,\,x \ne – 6,\,x \ne – 3$$ $$\frac{1}{{{x^2} + 6x}} – \frac{1}{{{x^2} + 6x + 9}} + \frac{9}{{20}} = 0$$ $$a = {x^2} + 6x$$ $${\frac{1}{a} – \frac{1}{{a + 9}} + \frac{9}{{20}} = 0}$$ $${20a + 180 – 20a + 9{a^2} + 81a = 0}$$ $${{a^2} + 9a + 20 = 0}$$ $${a_1} = – 4,\quad {a_2} = – 5$$ $$\left[ {\begin{array}{*{20}{l}}{{x^2} + 6x = – 4,}\\{{x^2} + 6x = – 5;}\end{array}} \right. \Rightarrow \left[ {\begin{array}{*{20}{l}}{{x^2} + 6x + 4 = 0,}\\{{x^2} + 6x + 5 = 0}\end{array}} \right. \Rightarrow \left[ {\begin{array}{*{20}{l}}{{x_{1,2}} = – 3 \pm \sqrt 5 }\\{{x_3} = – 1,\quad {x_4} = – 5}\end{array}} \right.$$

Жауабы: $\left\{ { – 5;\, – 1;\, – 3 \pm \sqrt 5 } \right\}$.


3.42. Теңдеуді шешіңіз: $\dfrac{3}{x^2-4 x+1}-x^2=3-4 x$.

Шешуі

$$\frac{3}{{{x^2} – 4x + 1}} – \left( {{x^2} – 4x} \right) – 3 = 0,\quad \text{ММЖ: } x \ne 2 + \sqrt 3 $$ $$a = {x^2} – 4x$$ $$\frac{3}{{a + 1}} – a – 3 = 0$$ $$3 – {a^2} – a – 3a – 3 = 0$$ $${a^2} + 4a = 0$$ $${a_1} = 0,\quad {a_2} = – 4$$ $$\left[ {\begin{array}{*{20}{l}}{{x^2} – 4x = 0,}\\{{x^2} – 4x = – 4;}\end{array}} \right. \Rightarrow \left[ {\begin{array}{*{20}{l}}{{x_1} = 0,{x_2} = 4,}\\{{x_3} = 2.}\end{array}} \right.$$

Жауабы: $\left\{ {0;\,2\,4} \right\}$.


3.43. Теңдеуді шешіңіз: $\dfrac{13 x}{2 x^2+x+3}+\dfrac{2 x}{2 x^2-5 x+3}=6$.

Шешуі

$$\frac{{13x}}{{2{x^2} + x + 3}} + \frac{{2x}}{{2{x^2} – 5x + 3}} = 6,\quad \text{ММЖ: } x \ne 1,\,x \ne \frac{3}{2}$$ $$\frac{{13}}{{2x + 1 + \frac{3}{x}}} + \frac{2}{{2x – 5 + \frac{3}{x}}} = 6$$ $$2x + \frac{3}{x} = t$$ $$\frac{{13}}{{t + 1}} + \frac{2}{{t – 5}} = 6$$ $$13(t – 5) + 2(t + 1) = 6(t + 1)(t – 5)$$ $$6{t^2} – 39t + 33 = 0$$ $$2{t^2} – 13t + 11 = 0$$ $${t_1} = 1,\quad {t_2} = \frac{{11}}{2}$$ $$\left[ {\begin{array}{*{20}{l}}{2x + \frac{3}{x} = 1,}\\{2x + \frac{3}{x} = \frac{{11}}{2}}\end{array}} \right. \Rightarrow \left[ {\begin{array}{*{20}{l}}{2{x^2} – x + 3 = 0}\\{4{x^2} – 11x + 6 = 0}\end{array}} \right. \Rightarrow \left[ \begin{array}{l} \text{шешімі жоқ,}\\{x_1} = 2,\quad {x_2} = \frac{3}{4}.\end{array} \right.$$

Жауабы: $\left\{\frac{3}{4} ; 2\right\}$.


3.44. Теңдеуді шешіңіз: $\dfrac{{15x}}{{{x^2} + 2x + 2}} – \dfrac{{8x}}{{{x^2} + x + 2}} = 1$.

Шешуі

$$\frac{{15x}}{{{x^2} + 2x + 2}} – \frac{{8x}}{{{x^2} + x + 2}} = 1$$ $$\frac{{15}}{{x + \frac{2}{x} + 2}} – \frac{8}{{x + \frac{2}{x} + 1}} = 1$$ $$a = x + \frac{2}{x} + 1$$ $$\frac{{15}}{{a + 1}} – \frac{8}{a} = 1$$ $$7a – 8 = {a^2} + a$$ $${a^2} – 6a + 8 = 0$$ $${a_1} = 2;\quad {a_2} = 4.$$ $$\left[ {\begin{array}{*{20}{l}}{x + \frac{2}{x} + 1 = 2,}\\{x + \frac{2}{x} + 1 = 4;}\end{array}} \right. \Rightarrow \left[ {\begin{array}{*{20}{l}}{{x^2} – x + 2 = 0,}\\{{x^2} – 3x + 2 = 0;}\end{array}} \right. \Rightarrow \left[ \begin{array}{l}\text{шешімі жоқ,}\\{x_1} = 1,\quad {x_2} = 2.\end{array} \right.$$

Жауабы: $\{1 ; 2\}$.


3.45. Теңдеуді шешіңіз: $\dfrac{x^3+2 x}{\left(x^2-x+2\right)^2}=\dfrac{3}{4}$ .

Шешуі

$$\frac{{{x^3} + 2x}}{{{{\left( {{x^2} – x + 2} \right)}^2}}} = \frac{3}{4}$$ $$\frac{{x + \frac{2}{x}}}{{{{\left( {x – 1 + \frac{2}{x}} \right)}^2}}} = \frac{3}{4}$$ $$a = x + \frac{2}{x}$$ $$\frac{a}{{{{(a – 1)}^2}}} = \frac{3}{4}$$ $$4a = 3\left( {{a^2} – 2a + 1} \right)$$ $$3{a^2} – 10a + 3 = 0$$ $${a_1} = \frac{1}{3};\quad {a_2} = 3$$ $$\left[ {\begin{array}{*{20}{l}}{x + \frac{2}{x} = \frac{1}{3},}\\{x + \frac{2}{x} = 3}\end{array}} \right. \Rightarrow \left[ {\begin{array}{*{20}{l}}{\frac{{{x^2} + 2}}{x} = \frac{1}{3}}\\{\frac{{{x^2} + 2}}{x} = 3}\end{array}} \right. \Rightarrow $$ $$ \Rightarrow \left[ {\begin{array}{*{20}{l}}{3{x^2} – x + 6 = 0}\\{{x^2} – 3x + 2 = 0}\end{array}} \right. \Rightarrow \left[ \begin{array}{l}\text{шешімі жоқ,}\\{x_1} = 1,\quad {x_2} = 2.\end{array} \right.$$

Жауабы: $\{1 ; 2\}$.




Жазба сіз үшін қаншалықты қажет болды?

Жұлдызшаның үстінен басыңыз!

Сіз бұл жазбаны қажетті деп таптыңыз...

Әлеуметтік желіде бөлісіңіз!

Бұл жазбаның сіз үшін қажетті болмағаны өкінішті!

Жазбамызды жақсартайық!

Жазбаны жақсартуға қандай ұсыныс айтар едіңіз?

2 пікір
  1. Аноним
    Аноним
    2 сентября, 2024 сағ 9:58 пп

    Маған өте түсініксіз болды есептер!

    2
    1
    Пікір жазу
Пікір қалдыру

Сіздің электронды почтаңыз жарияланбайды, Міндетті жолдарды толтырып шығыңыз.