Проактивті ойлау дағдылары

Қажымов Андас Марленұлы

Медеу ауданы Математика пәнінің мұғалімі

“Мұғалім өз мамандығының мәңгілік оқушысы”

Мұғалім үлкен жауапкершілікке ие мамандық. Жауапкершілігі ұлттың ұлағатты етіп тәрбиелеуінде, тәрбиемен қатар басты міндет — білім беруінде. Мұғалімнің арқасында тұтас буынның құндылық, қасиеттері қалыптасады. Қазіргі жаһандану дәуірінде адам капиталына, білім саласына қойылатын талаптар күн санап өзгеруде. Бұл мұғалімдердіде өзгеріске бейімділік танытып, жаңа дағдылырды игеруге бағыттайды. Заманауи мұғалім көптеген дағдыларға ие болуы керек. Өз жобалық жұмысыма бірнеше дағдылар арасынан проактивті мұғалімге қажетті 5 дағдыны көрсеткім келеді. Олар:

1. Цифрлық технологияларға икемділік һәм цифрлық дағды

Қазірге жаһандану дәуірінде цифрлық сауаттылық, цифрлық дағды маманның кәсіби қызметін сапалы атқаруына көмек береді. Прогрессивті қоғам дамуында мұғалімде де цифрлық дағдылар болуы керек. 2019 жылы әлемдік эпидемия оқытудың қашықтан оқыту формасына енуіне байланысты цифрлық дағдылардың болуының маңыздылығын айқындап берді. Мұғалімнің цифрлық дағдыларының компоненттеріне:

Алдыңғы Келесі

Мұғалімнің цифрлық дағдыларының компоненттеріне:

a) Цифрлық оқытудың тиімді ортасын қалыптастыра білу. Бұл сабақтарды көрнекі, қызықты етіп өткізу үшін интернет ресурстарды пайдалана білу дегенді білдіреді. Цифрлық оқыту ортасын 2 форматқа бөліп қарастыруға болады.

b) Виртуальды сынып жасауға дайындау. Бұл Google classroom, Zoom, MS Teams, Google Meet т.б қызметтерде оқыту мүмкіндігі ғана емес, бұл оқушылырды осы ресурстарды тиімді пайдалануға үйретуге бағытталады.

c) Әлеуметтік желілердің мүмкіндіктерін тиімді қолдану. Қазір оқушылардың басым бөлігі Tiktok, Instagram, Youtube аккаунттары бар белсенді қолданушылар қатарын құрайды. Қысқа ғана 30секундтық ролик, сіздің 45 минуттық сабағыңыздың негізгі формуласымен есебін шығарудың жолын көрсетіп бере алады. Бұл білім берудегі жаһандық заманауи талаптар мен трендтерді ескере отырып, қазіргі зейіннің аударылуы 12 секундтан 8 секундқа дейін қысқаруы дәлел. Қазіргі трендтер әлеуметтік желі арқылы оқушыларға үлкен әсері бар, бұл мұғалімдер үшін әсіресе жастары үшін зор бәсекелестік туғызады. Бұл салада да жарқын жетістікке жеткен, үлкен оқырмандар аудиториясына ие болған әріптестерімізде бар.

d) Интернеттен ақпаратты тиімді іздей білу. Ақпараттық заманда бұл өте қажет дағды. Ақпаратттың барлығы дұрыс бола бермейді. Керек ақпаратты пайдаланарда сыни ойлау арқылы қабылданғаны дұрыс.

Цифрлық технологиялардың артықшылықтарымен қатар денсаулыққа кері әсер беретін теріс жағыда бар. Цифрлық технологияларды қазіргі уақытта өмірімізден алып тастай алмаймыз. Тек арасында цифрлық детокс алып, демалып шектеумен қолданылғаны дұрыс. Цифрлық детокс мұғалімдерге қажетті. Мұғалімдер әрдайым байланыста жүргендіктен бұндай детоксты пайдаланып қолданылғаны абзал. Цифрлық детокс немесе цифрлық диета деп те атайды. Яғни, стрессті жеңілдету, қарым-қатынасқа, шығармашылыққа немесе жұмысқа зейін аудару мақсатында смартфондарды, компьютерлерді, планшеттерді және басқа құрылғыларды пайдаланудан уақытша саналы түрде бас тарту.

2.Storytelling дағдысы

Сторителлинг — көрерменді, оқырманды немесе тыңдаушыны әңгімелер арқылы өзіне тарту, мақсатына жету мүмкіндігі. Компаниялар өнімді немесе қызметтерді нарықта жылжыту үшін сторителлинг қолданады. Сторителлинг оқуда пайдалы болуы үшін оқиғаны қалай ұсынғыңыз келетіні туралы ойлануыңыз керек. Сторителлингты жүзеге асырудың көптеген әдістері бар, бірақ білім берудегі әңгіменің мақсаты білімді жеткізу және дағдыларды үйрету екенін есте ұстаған жөн.

3. Өмір бойы оқу дағдысы

“Жалғыз сүйеніш, жалғыз үміт — оқуда. Теңдікке жетсек те, жұрттығымызды сақтасақ та, дүниеден сыбағалы орнымызды алсақ та, бір ғана оқудың арқасында аламыз. Жақсылыққа бастайтын жарық жұлдыз – оқу. Надан жұрттың — күні қараң, келешегі – тұман!”

Қазіргі уақыт жылдам дамып, тез құбылуда. Барлық нәрсенің моделі сәт санап өзгеруде. Кеше ғана үйреніп-білген білімің бүгін жарамай қалатын дәуірде өмір сүріп жатырмыз. Оқудың пайдасы ұшан-теңіз екені барлығызға аян. Адам білмеген нәрсесінің дұшпаны, әсіресе хабары жоқ нәрседен күдіктеніп қорқады, шегіншектеп тартынады. Ал оқып біліп, зерттеп білмеген нәрсесінің табиғатын, қыр-сырын түсінген кезде өз-өзіне сенімділік, батылдық пайда болады. Көкірегі күдіктен сейіліп, қадамы нық, дауысы жарқын шығады. Білімді адамның кез келген іс әрекеті, адаммен сөйлесу мәдениеті, ұжымды басқару қабілеті, ұрпақ тәрбиелеудегі жұмысы, жасаған кәсібіде өзгеше болады. Бұл жайлы Ахмет Байтұрсынұлы былай дейді: “Білім — бір құрал. Білімі көп адам құралы сай ұста сықылды, не істесе де келістіріп істейді”.

Мұғалім өмір бойы оқу дағдысын ие болуы керек мамандықтар басында тұрады. Себебі басқа барлық мамандықтар иесі осы мұғалім оқытуынан,қолынан өткен. Мұғалімге өмір бойы оқу дағдысы кәсіптік шеберлігінің шарықтауына кең жол ашады. Өмір бойы оқуға шыдаммен сабырға ие болуымыз керек. Қазір бір жылда оқыған кітаптарының санын санап жүргендер бар. Меніңше кітап оқуға қызығушылық оянса, оқырман санға емес сапаға бағытталады. Кітапты жай оқу жеткіліксіз, оқу барысында біз сол кейіпкердің орнына түсіп,қиындықтарымен қызықты сәттерін, ондағы құндылықпен мағынаға өрілген ғибрат жерлерін бойымызға жинақтаймыз. Әр кітап өзінше бір пайдалы жаңа ақпарат ағыны. Оқудың мағыналығын жинақтаумен қатар, көп кітап оқу арқылы адамда тез оқу шеберлігі артады, бір беттегі сан ақпаратты тез қабалдап, ұзаққа есте сақтауы жақсарады. Оқушылырдың оқуға қызығушылығын арттыру мұғалім қызметінің бірі. Оқушы болашақ тұлға ретінде қарасақ біз оның бойына өмір бойы оқу дәнігін егуіміз керек. Өмір бойы оқу дағдысын оқушыда қалыптастыру үшін біз мұғалімдер сол үлгінің алтын көшін бастар үлгісі, эталоны болуымыз керек.

Елімізде 2021 жылы 8 шілдеде Үкіметте БҒМ әзірлеуімен өмір бойы оқу (үздіксіз білім беру) 6 бөлімнен құралған тұжырымдама бекітілген болатын. Тұжырымдаманың басты мақсаты — бәсекеге қабілеттілігі мен базалық құзыреттерін ЭЫДҰ елдерінің деңгейіне дейін арттыру үшін ел халқын формальды, бейресми және ақпараттық оқытумен қамтуды қамтамасыз ететін үздіксіз білім беру жүйесін құру.

4. Сыни ойлау дағдысы

“Таным негізінде күмән жатыр.”

Расында, қазір ақпарат ағыны өте көп, ақпарат жоқтығынан емес көптігінен қиналатын заманға тап келдік. Алған ақпаратымызды ақ қарасын ажыратпай біз нақты түрде ақпаратты қолдана алмаймыз. Осы жағдайда бізге сыни ойлаудың үлкен бір функциясы — көзсіз сенуден, дәлелсіз қабылдаудан бас тартатын – скептицизм яғни күмәндану көмекке келеді.

Күмәндану – сыни ойлаудың негізгі құрамдас бөлігі. Ол естіген, көрген оқыған нәрсенің бәрін автоматты қабылдаудан сақтайды. Күмәндану — дәлелденбеген мәлімдемелерді қабылдаудан бас тартуды білдіреді. Егер осыны бір сыни ойлау функциясын қолдануды қаласақ, ойланып 4 қарапайым сұрақты өзімізге қоя білу керекпіз. Қарапайым 4 сұрақ төмендегідей:

1. Неліктен мен бұл мәлімдемеге сенуім керек?
2. Осы мәлімдеме ақпаратты таратып отырғанға неге сенуім керек немесе неге мені осы мәліметке сендіргісі келеді?
3. Бұл туралы басқа ақпарат көздері не дейді немесе не белгілі?
4. Алдыңғы сұрақтарға өзім толық жауап бере алдым ба?

Егер ең соңғы сұраққа қанағаттанарлық жауабыңыз болмаса онда қабылдап отырған шешіміңіз негізсіз әрі дұрыс шешім қабылдау үшін әлі де қосымша іденіс жасап, қайта қарауыңызды талап етеді.

Күмәндану – нақты ғылымдардың догматикалық пікірден тазаруына көмектесіп келеді. Кезінде белгілі француз ғалымы, математик Рене Декарттта өзіндік күмәндану теориясын ұсынып, ғылымға үлесін қосқан болатын. Күмәндану жеке тұлғадағы сыни ойлауды қалыптастырудағы бір ғана функциональды негізі. Оның екінші бір қыры обьективтілік принципі арқылы көрініс табады. Обьективтілік – әр жағдаймен фактіге өз тарапыңнан туындаған сезіммен сенімге өзге тараптан сырттай қарап шешім қабылдауға мүмкіндік береді. Бұл өзге тараптан болған ақпаратқа көзсіз сенуден сақтап, қорғайды. Әрине, обьективтілік пен күмәндану белгілі бір дәрежеде ғана орынды. Абсалютты түрде обьективтілікпен күмәндану болмайды. Сыни ойлау үшін назарды тиімді бағыттап оны ұстау маңызды. Сыни ойлау формасында жинақылықпен асықпай шешім қабылдау жетекші рол атқарып тұр. Бұл алғашқы естігенді сөзсіз қабалдап, көзссіз сенуден сақтап, ойланудың нақтылығына кепілдік береді.

Мұғалімнің креативті ойлауы

Мұғалімге креативтілік қажет дағды. Сабақ беруде жаңашылдыққа көңіл бөлу керек. Осы туралы Жүсіпбек Аймауытов: “Сабақ беру үйреншікті жай шеберлік емес, ол үнемі жаңадан жаңаны табатын өнер”. Сабақ беруде креативтіліктің қолданылуы жаңадан жаңаны табудың бірден бір жолы. Оқушылармен жұмыс жасауда заманауи мұғалім үшін креативті болу – қызықты болу деген сөз.Креативтілік негізі шығармашылықта жатыр. Оны дамытудың жалпы жолдары мынадай екен:

• Сүйікті ісіңізді жасау (Хобби). Хоббимен айналысқанда уақыттың қалай өткенін байқамай қаламыз. Өз қалауыңызбен,қиялыңызға ерік беріп махаббат жасалған іс шынайы ләззат сыйлап, дамытады. Хобби белсенділігіне қарай актив, пассив болып бөлінеді. Қазір уақытта хобби түрлері өте көп қарапайым кітап оқу, спортпен айналысу, бағбандық, аспаздық, аң не балық аулау, коллекция жинау және хореография түрлерінен бастап, жаңа хобби түрлері — блогерлік (ақпаратты не ойын-сауықты), буккарвинг(кітап ою), сурвивализм(қауіптен аман қалу) т.б түрлері дамып келеді.
• Тынығу. Тынығудың пайдасы ұшан-теңіз. Тынығудың табиғаттағы, емдік, экскурсиялық, экзотикалық және т.б түрлері бар. Табиғат ананың адам денсаулығына берер пайдасы зор жапон халқында таза ауа арқылы шынығу — синрин уоку терминімен әлемге танылды. Бұған арналған зерттеумен шығармалар көптеп жазылған. Табиғатта серуендеп тынығу біздің иммундық жүйемізді белсендіруге, қан қысымын төмендетуге, күйзеліске қарсы күресу қабілеттін арттыруға, көңіл-күйді көтеруге, зейінділік пен есте сақтаудың жақсаруына және энергияның жинақталып, ұйқының сергектігіне көмек береді.
• Жаяу жүру. Орташа есеппен алғанда адам күнделікті 6000 қадам жасау керек екен. Стэнфорд университеті өз зерттеуінде көп жаяу жүретін адамдардың қиялы ұшқыр, ойы тапқыр тапқыр болатыны анықталған. Жаяу жүру бұлшық ет тонустарын қалыпты етеді. Сонымен қатар жаяу жүру мықты антидепрессант, жүрек-қан тамырларының ауруларының алдып алып, жақсы идеялардың туындауына себеп болады.
• Кітап оқу. Кретив идеяның қайнар көзі кітап екені барлығына аян. Кретивке қатысты Майкл Михалко — “Рисовый штурм и еще 21 способ мыслить нестандартно” кітабын оқуға ұсынар едім.
• Cаяхаттау. Саяхат біз көріп жүрген күнделікті істермен жағдаяттарға басқа фокуспен қарауға мүмкіндік беріп, ерекше дүниетанымды қалыптастырады. Өнертапқыштар, ғалымдар саяхаттау арқысында көптеген өнертабыстар ойлап тауып, жаңалықтар ашқан. Сонымен бірге саяхаттау физикалық дененің қалыпты күйіне оң әсер беріп,сымбатты етеді.
• Театр, көрмелерге бару. Театрға бару эрудицияны дамытады екен. Театрға бару арқылы адам жанына үңілуге мүмкіндік алады. Ондағы оқиғалар желісімен, бас кейіпкердің образы бізге эмоцианальдық әсер беріп, актер шеберлігінен шабыт алуымызға болады. Ал көрмелер дизайнерлік тың идеялармен, шеберліктерден хабардар болып, жақсы әсер алуымызға көмектеседі.
• Музыка тыңдау. Музыкалар арасында классикалық әуендер пайдасы зор. Музыка бізге ерекше күйге енуімізге, ішкі тебіреністердің қозғаласына бірден бір себепші. Музыка миды белсенді етіп, көңіл-күйді көтереді.
• Өзгерістен қорықпау. Айтылған креативтілікті туындату жолдарының жүзеге аспай қалуына үлкен кедергі бар. Ол өз ішіміздегі – қорқыныш. Қорқынышты жеңуде табандылық, сенімділікпен жеңуіміз керек. Қорқыныштың түп негізінде біз айналымызға ақымақ болудан не мазақ болып, ұятқа қалу жатуы мүмкін. Бірақ бұрынғы істерді қайта жасай беру арқылы нәтеже күту – нағыз ақымақтың қорқынышы сол болып саналады. Кретивтілік — жаңашылдық, түпсанадағы сіздің өзгеріске жаңалыққа деген ішкі реакцияңыз болмақ.

5.Уақытта басқара алу дағдысы.

Уақытты тиімді пайдалану жолдары

Уақытты тиімді жоспарлаудың алғашқы қадамы дұрыс жоспардан бастау алады. Апталық, айлық жоспары бар адам көп өнім ала алады. Уақытын жоспар бойынша пайдаланған адамның көңілі тоқ болып, өзін жақсы сезінеді. Бұл жайлы Виктор Франкл былай дейді: “Дұрыс жоспарланып, реттелген өмірдің екінші көрінісі — бақыт”.

Эйзенхауэр матрицасы

Бірнеше істерді қатар жасау керек болғанда немесе уақыттың тығыздығында Эйзенхауэр матрицасы көмектеседі. АҚШ президенті Дуайт Эйзенхауер пайдаланған матрицасына сәйкес, әрбір істі маңыздылығымен жеделдігіне қарай 4 топқа бөлуге болады:

• А — маңызды әрі жедел (маңызды тапсырмалар, шұғыл істер, қауырт жағдайлар)
• Ә — маңызды және жедел емес (ұзақ мерзімді жоспар, диплом жазу немесе емтиханға дайындалу)
• Б — маңызды емес, жедел (телефон қоңыраулары, туындаған мәселе)
• В — маңызды емес, жедел емес (уақыт ұрлаушылыр)

«А» тобындағы істерді шұғыл түрде орындау қажет.
«Ә» тобындағы істер маңызды болғанымен, орындалу керек бірақ уақыты келмеген. Алайда ертеңге қалдырыла берсе, А тобындағы шұғыл істер санатына ауысуы бек мүмкін.
«Б» тобындағы істер маңызды болмағанымен, бұл алдамшы болуы мүмкін. Адамдардың көбі бұл істердің жеделдігін маңыздылық деп шатастырады. Алайда бұл істерді орындамау да адамды әбігерлікке түсіреді. Сондықтан барынша қысқа уақытта істеп бітірген жөн.
«В» тобындағы істер – адамға жағымды әрі қызықты болып көрінетіндер шын мәнінде уақытты ұрлаушылыр болып табылады. Адам бұндай істерге көп уақытын жұмсап, соңында уақытының қайда кеткенін білмей қалады. Мұндай істермен айналысу уақытыңызды, энергияңызды текке рәсуә етеді.
Эйзенхауэр матрицасының артықшылығы оның қолданылу жеңілдігімен, жұмысты жүйелеп, басымдылықтармен жұмыстануға көмектесуімен істі жылдам атқаруға көмектеседі.

Қорытынды

Жобалық жұмыс мақсаты орындалды. Мультимедиялық лонгридтте жазылған проактив мұғалім дағдылары барша мұғалімдер қауымына пайдалы болады деген сенімдемін. Мұғалім қызметі ізденісті, еңбекті, тапқырлықты, зейінділікті, төзімділікті, ұқыптылықты тілейтін әрі қызықты, әрі жауапты жұмыс. Жауапкершілігі зор қызметтің жас маманы ретінде Джон Дьюидің: “Мұғалім өз мамандығының мәңгілік оқушысы” — деген қанаттты сөздерін өзіме ұстаным етіп алдым. Қызметіміздің өнімді, жемісті болуына керек дағдылар өте көп. Мен тек негізгілеріне тоқталып, сипаттап жазған болатынмын. Болашақта аталған дағдылар санымен бірге дағдылардың тәжірибелік мазмұнына көңіл бөліп, жұмыстанатын боламын.

Тірек сызбалардың барлығы XMIND бағдарламасы арқылы жасалынды.

Пайдаланылған әдебиеттермен сілтемелер:

1. Стивен Р. Кови.Жасампаздың 7 дағдысы. «Franklin Covey Со» баспасы. Аудармашылар: Ғосман Төлеғұл, Жақсылық Самұрат, Өмірзақ Ақжігіт. — 2018ж
2. Шынар Әділова. Тайм Менеджмент. «Самға» баспасы, Алматы. — 2019ж
3. Қайрат Жолдыбайұлы. KEMEL ADAM. «Самға» баспасы,Алматы. — 2021ж
4. https://ru.coreapp.ai/journal/storytelling-v-obrazovanii
5. https://adilet.zan.kz/kaz/docs/P2100000471
6. QR-коды в образовании школьников. Литус К.Д., Напалков С.В.
7. Джеймс Клир. Атомные привычки. «Питер» баспасы,Петербург. –2020ж